Dünyanın her yerinde, menüsünde pizza olan onlarca restoran bulabilir, herhangi bir zincir otelde oda servisinden rahatlıkla pizza isteyebilirsiniz.
Pizza Hut ve Domino’s’un 100’den fazla ülkede toplam 40 bine yakın restoranı var.
Sadece ABD’de, saniyede 350 dilim pizza yeniyor.
Pizza -tartışmasız- dünyanın en popüler yiyeceklerinden biri. Peki neden?
Dünyada onlarca mutfak, hamur üzerine çeşitli malzemeler döşeyip fırına atarken, lahmacun gibi, neden onlardan sadece biri, pizza meşhur oldu?
Çok mu lezzetli? Çok mu pratik?
Ya da İtalyanlar mutfaklarını pazarlamakta çok mu başarılı?
Yoksa Ninja Kaplumbağalar’ın pizza aşkıyla başlayan bir büyük oyunun pençesinde miyiz?
Hiçbiri değil.
2.
ABD Kongre Kütüphanesi verilerine göre, 1870 ile 1900 yılları arasında Amerika Birleşik Devletleri’ne, 12 milyona yakın göçmen giriş yaptı. ABD’yi fırsatlar ülkesi olarak gören ve bir şekilde kıtaya ayak basan bu göçmenlerin yarıya yakını, Avrupa kıtasının güneyinden gelenlerdi.
Ve Avrupa kıtasının güneyi, büyük bir kısmını İtalya’nın ve İtalyanların kapladığı bir alan demek.
Yani 30 yıl içinde milyonlarca İtalyan, Altın Kapı olarak adlandırılan New York limanından Amerika kıtasına ayak bastı. Yine Kongre Kütüphanesi verilerine göre girenlerin çoğu, limandan uzaklaşmadı, iç kesimlere gitmedi. Yani New York ve çevresine yerleşti.
Zaten daha ilk göç dalgasında, 1840’larda kıtaya ayak basan İtalyanlar, limandan çok uzaklaşmayıp Manhattan adasında belirli bir bölgede yoğunlaşmaya başlamıştı. O bölge bugün de İtalyanların yoğun yaşadığı bir bölge ve Little Italy, yani bizim bildiğimiz adıyla, İtalyan Mahallesi olarak adlandırılıyor.
3.
32 Spring Street, New York, Little Italy’de bir adres. Bugün Spring sokağı ile Mott sokağının köşesine giderseniz, köşede kırmızı beyaz tenteleri ile Lombardi isimli bir pizza restoranıyla karşılaşırsınız. İşte o restoran, Amerika Birleşik Devletleri'ndeki ilk pizza restoranı: Lombardi’s Pizza.
Büyük göç dalgasıyla İtalya’dan yola çıkan ve New York limanına kapağı atan Gennaro Lombardi, 1800’lü yılların sonunda o sokakta market işletiyordu. Etraftaki fabrikalarda çalışan işçilere öğle yemeği vermenin daha kârlı olacağını fark eden Lombardi, bir restoran açmaya karar verdi.
Bir İtalyansanız, etrafınızdaki fabrikalarda çalışan işçilerin çoğu da İtalyansa ve o işçilere yemek satmak istiyorsanız, çok karmaşık değil, bildiğiniz basit bir yemeği yapıp satarsınız. Lombardi de öyle yapmış, pizza satmaya karar vermiş ve ABD’deki ilk pizza restoranını açmış. Sene 1905.
Lombardi’den 7 yıl sonra 1912’de, Lombardi’nin olduğu köşeden tam 58 mil uzakta New Jersey’de başka bir köşede, başka bir İtalyan göçmen olan Giuseppe "Joe" Papa da, başka bir pizza restoranı açmış: Papa's Tomato Pies.
Papa’nın restoranı da Lombardi gibi bugün hâlâ faal ve ABD’nin en eski pizza restoranı ünvanını Lombardi’yle paylaşıyor.
4.
1900’lerin başında New York’ta 3 milyon İtalyan değil de mesela 3 milyon Antepli olsaydı, bugün dünyanın en popüler yemeklerinden biri pizza değil, lahmacun olurdu.
Pizzanın popülaritesi, lezzetinden ya da İtalyanların pazarlama gücünden gelmiyor. Belki de pizza sadece doğru zamanda doğru yerdeydi.
1870 ile 1900 arasında, sadece 30 yılda New York limanından Amerika kıtasına milyonlarca İtalyan girerken, 1820’den 1950’ye kadar, tam 130 yılda Amerika Birleşik Devletleri’ne bizim yaşadığımız topraklardan kaç kişi göç etmiş sizce?
Sadece 360.000.
Bir dönem Osmanlı çatısı altındaki, lahmacun yapıp satabilme ihtimali olan Türk, Kürt, Rum, Ermeni, Yahudi, Arap gibi etnik kökenlerden toplam sadece 360.000.
Lahmacun doğru zamanda doğru yerde değildi. Pizza doğru zamanda doğru yerdeydi.
1900'lü yıllarda Amerika Birleşik Devletleri’nde popülerseniz, dünyada popüler olursunuz. Özellikle de 2. Dünya Savaşı’nda sonraki, ABD’nin kültürel olarak dünyaya hükmettiği dönemde. Ve pizza, 1900'lerin tam da başlarında ABD’nin hayatına girdi. Popüler olmaya başladı ve 1945’te 2. Dünya Savaşı’nın bitmesiyle, ABD’deki her şey gibi, pizza da patlama yaşadı.
Mahalle arası küçük pizza restoranlarının yaygınlaşması bir yana, birkaç yıl sonra devleşecek ve zincir haline gelecek 3 önemli restoran açıldı: 1958’de Kansas’ta Pizza Hut, 1959’da Michigan’da Little Caesars ve 1960’da yine Michigan'da Domino’s.
5.
80’lerin sonu 90’ların başında küçük bir çocuktum. Antalya’da yaşıyorduk ve Antalya’da Pizza Hut, Domino’s ya da Little Caesars restoranı yoktu. Benim bu isimlerden haberim bile yoktu. Tahmin edebileceğiniz gibi, oturduğumuz sokağın köşesinde bir İtalyan göçmenin işlettiği küçük bir pizzacı da yoktu. (Türkiye’deki ilk Pizza Hut, 1989’da İstanbul’da açıldı.)
Ama pizzanın tadını çok merak ediyordum. Çünkü Julia Roberts çok güzeldi. İstemeye istemeye de olsa çok güzel pizza hazırlıyordu ve çok güzel yiyordu. Televizyonda, küçük bir pizzacıda çalışan 3 kadını anlatan Mystic Pizza’yı seyretmiştim. Ayrıca Ninja Kaplumbağalar da pizza yiyordu. Hem Ninja Kaplumbağalar hem de o kıvırcık saçlı koca ağızlı güzel kız pizza yiyorsa, pizza güzel birşey olsa gerekti.
1900’lerin ikinci yarısında ABD’de popüler olan bir şeyin dünyada popüler olmama olasılığı yoktu. Soğuk Savaş dönemiydi. Bombalar havada uçuşmuyordu ama kültürel üretimini dünyaya yine ABD satabiliyordu ve dünyayı kültürel olarak bombalıyordu. Filmler, diziler, haberler, gazeteler, dergiler, kitaplar…
Anti-emperyalist bir çığlık atmıyorum. Aksine bu durumun, hayatın olağan akışında gayet normal olduğunu iddia ediyorum. Günlük hayatınızda pizza olursa çektiğimiz filmde ya da yazdığınız kitapta da pizza olması çok normal.
O günlerde orada popüler olan dünyada da popüler oldu.
O günlerde orada popüler olmak için de, o günlerden çok daha önce oralarda olmak gerekti.
İtalyanlar oradaydı, biz değildik. Pizza oradaydı, lahmacun değildi.
Popüler olmak için bazen sadece doğru zamanda doğru yerde olmak gerekir.
Not:
Bir süre sonra Antalya’da bir pizza restoranı açıldı. Eğer yanlış hatırlamıyorsam, Antalya’nın o zamanlar en popüler caddesi olan Işıklar Caddesi’nde, Cender otele doğru giderken sağ taraftaydı. Pizzacının adı, Mystic Pizza’ydı:)
Engin Tezcan
